Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ

Πολύς λόγος γίνεται για την αυθεντικότητα της Ιλιάδας, για την ύπαρξη ενός συγκεκριμένου σχεδίου και συνεπώς ενός αυστηρά προσδιορισμένου μεταδόσιμου καλλιτεχνικά μηνύματος. Προσπαθώντας να καταθέσουμε τους δικούς μας εκ των προτέρων περιορισμένους προβληματισμούς για το θέμα, θα αποπειραθούμε να τεκμηριώσουμε, κατά το δυνατό, τα ανωτέρω βάσει αφηγηματικών και περιγραφικών στοιχείων, μια και το ομηρικό έπος είναι ένα μικτό είδος αφήγησης και περιγραφής και άρα ενδείκνυται για άσκηση των αντίστοιχων κατά γένος τεχνικών και μεθόδων.

Μια και μιλάμε για αφήγηση, σωστό είναι να προσδιοριστεί το κειμενικό αυτό είδος. Αν, λοιπόν, κάποιος μας ρωτήσει "Τι κάνατε εχτές;" θα προσπαθήσουμε να του ιστορήσουμε το ημερήσιο αυτό κομμάτι της ζωής μας από το πρωί ως το βράδυ στον άξονα, φυσικά, του χρόνου. Επομένως αφήγηση ορίζεται ένα "γλωσσικό" μήνυμα, το οποίο ως μήνυμα προϋποθέτει πομπό και δέκτη και ασχολείται με την παράθεση γεγονότων στο χρονικό άξονα. π.χ. "στις 10.30 έφαγα, μετά πήγα τουαλέτα, αργότερα βγήκα βόλτα, και έπειτα τα κουτσόπινα μέχρι τα χαράματα.". Άρα, τέτοια αφηγηματικά κείμενα είναι αφενός και τα παραμύθια αφετέρου και τα ομηρικά έπη ή ακόμα και η κατάθεση ενός μάρτυρα για ένα τροχαίο ατύχημα ή ένα ημερολόγιο ή τα απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη ή το κουτσομπολιό για τα συμβάντα της ημέρας δια τηλεφώνου μεταξύ δύο φιλενάδων.

Για να διευκολυνθεί η πορεία της σκέψης μας, θα συγκρίνουμε δύο μόνο κατηγορίες αφηγηματικού κειμένου, αφενός το λαϊκό παραμύθι, αφετέρου την Ιλιάδα. Έστω ότι όλα τα παραμύθια ξεκινούν με μια αρχική κατάσταση ευδαιμονίας π.χ."Μια φορά και ένα καιρό ήταν ένας βασιλιάς που είχε μια κόρη και ζούσανε όμορφα και ευτυχισμένα". Ακολούθως υπάρχει η αντιστροφή αυτής της ευτυχίας, π.χ. έρχεται ο κακός ο λύκος ή πρέπει η κόρη να παντρευτεί ή ένας δράκος τρώει τους πολίτες κλπ. Θυμηθείτε, όμως, λίγο - και συγχωρέστε την ελεύθερη αυτή ανάπτυξη της σκέψης - σε ποιους διαβάζονται ή λέγονται παραμύθια; Μήπως στα μικρά παιδιά; Γιατί; Μήπως γιατί επικρατεί η απόλυτη τάξη, οπότε και τα νήπια ηρεμούν και κοιμούνται; Μήπως γιατί το καλό επιβραβεύεται και το κακό ηττάται; Πώς λεκτικά αποτυπώνεται αυτό; Μα στο τέλος! Π.χ. "και έγινε γάμος και καλή ξεφαντωσιά" ή "και ζήσανε αυτοί καλά και εμείς καλύτερα" ή "το γλέντι ήταν τρικούβερτο" κ.ο.κ.

Επαναλαμβάνουμε η Ιλιάδα εμπίπτει ως έπος στους νόμους της αφήγησης και μάλιστα εμφανώς υπάρχουν και οι ανάλογες δοκιμασίες του κεντρικού ήρωα, οι οποίες κατά ένα εκπληκτικό τρόπο διασώζονται και στα παραμύθια. Κάποιος(πομπός) αναθέτει σε κάποιον(τον κεντρικό ήρωα) κάτι και αυτός το βγάζει εις πέρας. Συνήθως αυτή η μορφή είναι επαναλαμβανόμενη επί τρία. Εν προκειμένω για την Ιλιάδα φυσικά ο μείζων ήρωας είναι ασφαλώς ο Αχιλλέας, ο οποίος μάλιστα δεν είναι ετεροκίνητος, δεν υπάρχει κάποιος πομπός, πράγμα που αναδεικνύει την ισχύ της προσωπικής του βούλησης, και ως εκ τούτου αναμένουμε να επιδείξει τις αρετές του επί τρία. Πρώτα λοιπόν, σύμφωνα με τους νόμους της αφήγησης υπάρχει η δοκιμασία χαρακτηρισμού όπου ο ήρωας χαρακτηρίζεται κάπως: π.χ. ανδρείος, όμορφος, έξυπνος ...κλπ. Η δοκιμασία του Αχιλλέα είναι το ότι η δικαιοσύνη παραβιάζεται από τον δυνατό(Αγαμέμνονα), μια και του στερείται η Βρισηίδα. Μέσω της αντίδρασης του Αχιλλέα υπονοείται και ο χαρακτηρισμός του, οξύθυμος, καθώς λίγο ήθελε να τραβήξει το ξίφος του και ...όποιον πάρει ο Χάρος! Δεύτερη δοκιμασία, που είναι και η κύρια, αποτελεί ο φόνος του Έκτορα ως εκδίκηση για το χαμό του Πάτροκλου και στο τέλος φυσικά έρχεται και η δοκιμασία δικαίωσης, όπου ο αντίπαλος βασιλιάς, ο Πρίαμος, φιλάει τα χέρια του φονιά του γιού του.

Τα άνω γράφτηκαν προκειμένου να αναδειχτεί ο αφηγηματικός χαρακτήρας της Ιλιάδας. Τώρα, για να δούμε αν υπάρχει μια αρχική κατάσταση ευδαιμονίας. Ποια είναι η πρώτη λέξη της Ιλιάδας; Μηνις: οργή. Μα είναι δυνατό το "παραμύθι" μας να ξεκινά έτσι; Πού στο καλό πήγε το "μια φορά και ένα καιρό ζούσανε στο πράσινο λιβάδι τρία γουρουνάκια". Η οργή δεν είναι αρνητικό συναίσθημα; Μεταξύ ποιων είναι η οργή; Του Αχιλλέα και του Αγαμέμνονα. Και τι ήταν αυτοί; Βασιλιάδες. Και οι βασιλιάδες δηλαδή μαλώνουν μεταξύ τους; Τότε τι θα γίνει με τους υφιστάμενους τους; Μα φυσικά αυτοί πάσχουν "μύρια άλγεα" οι Αχαιοί και " πολλών ηρώων ελώρια Άιδι προΐαψεν". Με λίγα λόγια, κάποιοι μαλώνουν και κάποιοι υποφέρουν. Βέβαια, τα όσα παραθέτουμε ευθύς εξαρχής τίθενται εν αμφιβόλω, μια και η γνησιότητα του προοιμίου της Ιλιάδας, καθόσο έχουμε υπόψιν μας, αμφισβητείται.

Ωστόσο, είναι αρκετά χρήσιμο να εξετάσουμε το πώς η Ιλιάδα κλείνει. Ο Εκτωρ, το βασιλόπουλο της Τροίας, θάβεται και ο λαός "ευ συναγειρόμενος" και "κατά κόσμον" αφού "ομηγερέες εγένοντο" συμμετέχει στη πένθιμη δαίτα, στη νεκρώσιμη τράπεζα. Είναι λοιπόν αρκετά πιθανό να είναι αυτό το "happy end" του Ομήρου, αυτή να είναι η αποκατάσταση της αρχικής κατάστασης ευδαιμονίας, δηλαδή η συνεργασία του κοινωνικού συνόλου και το θάψιμο του βασιλιά!

Τότε, γιατί ο ποιητής δε θέλησε να αποτυπώσει την ίδια κατάσταση στην αρχή, παρά μόνο μας το δηλώνει στο τέλος. Απάντηση: και από πού θα έτρωγε; Τι ήταν ο Όμηρος; Μα ένας, σχεδόν ζητιάνος, που πήγαινε στις βασιλικές αυλές και, τέρποντας με το επος του, εξασφάλιζε τα προς το ζην. Δεν ήταν τόσο κουτός να προσπαθήσει να περάσει την υπόνοια της κοινωνικής ανατροπής. Αντίθετα, μάλλον το ακροατήριό του ήταν αρκετά ηλίθιο, ώστε να μην αντιληφθεί την αλήθεια του έργου του και να εστιάσει στις - σπουδαίες κατά τ' άλλα - περιγραφές και αφηγήσεις του. Και τότε γιατί ο Θερσίτης, ο πρώτος που αμφισβητεί τη βασιλική εξουσιά δέρνεται; Μα γιατί θα έπρεπε να εξασφαλιστεί η captatio benevolentiae του φιλοθεάμονος κοινού και έπειτα ένας κούκος δε φέρνει την άνοιξη. Απαιτείται η κοινωνική συνεργασία και όχι αποσπασματικές και μεμονωμένες περιπτώσεις αντίστασης στην καταστροφική μήνι των - γενναίων πράγματι - βασιλιάδων.

Μέχρι εδώ ίσως τα όσα γράφουμε φαντάζουν εντυπωσιακά, μια και, τουλάχιστον σε ελληνικό επίπεδο, δεν "είδε" την εκδοχή αυτή του ομηρικού έργου. Εν αναμονή της επόμενης επαφής μας με την ανάρτηση θέτουμε δύο ερωτήματα. Αφενός τι γίνεται στην μεθομηρική λογοτεχνία, δηλαδή ποια είναι η θεματολογία και αφετέρου αν πράγματι υπάρχει κοινωνικός προβληματισμός στον Όμηρο, εμείς τουλάχιστον δεν μπορούμε να περιμένουμε ότι είναι στείρος, αλλά γόνιμος και δημιουργικός και λυσιτελής, δηλαδή, να παρέχει προτάσεις και μέσα διεξόδου από το κοινωνικό αδιέξοδο, τότε λοιπόν ποια είναι τα προτεινόμενα μέσα και ποιες οι λύσεις του επικού ποιητή. Αυτά, έχοντας πάντα υπόψιν των αμφισβητήσεων ακόμα και για την ίδια ύπαρξη ενός μοναδικού συνθέτη.